Ұлт саулығына төнген қауіп

Сондай-ақ петиция авторы вейп тек бал­алар үшін емес, ересектер үшін де аса зиян, сондықтан жас ерек­ше­лігі бойынша бөлмей ұлтты тұтас сақ­тауы­м­ыз керегін жеткізді.

«Электронды темекі, вейпке тыйым айналасында қазір таласты пікір көп. ДСМ бұл зиянды заттың ұлт, ұрпақ үшін қан­шалықты зиян екенін дәлелдеп бақса да бір топ вейп лоббисттер «тыйым жұмыс істемейді, контрабанда көбейеді» деген жал­ғыз аргументін алға тартып бағуда. Дегенмен әлемдік тәжірибеде болашағын ой­лаған отыздан астам ел тыйым салғаны белгілі. Ең қиыны – вейп тұтынушылардың ба­сым бөлігі мектеп, колледж оқушыларының болуы. Вейп мар­ке­тингі тікелей мақсатты түрде балаларға ба­ғытталған: түрлі түсті әрленуі, 17 мың­нан астам хош иістендіргіші бар иісі, дү­кен­дерде киндер, чупа чупстармен бірге көз деңгейінде орналастырылуы. Хош иіс­­тендіргіші болғандықтан, иісі бі­лін­бейді, ата-аналар да кеш біліп, «қолдарын мезгілінен кеш сермеуде». Біз ұзақ ой­ла­нып жүргенде балалар мен жасөспірімдер ара­сында күн санап артып бара жатыр. «Тыйым жұмыс істемейді» деп емес, «неге жұ­мыс істемейді, қалай тыйымды тиімді ете­міз?» деп бірге ойлануымыз керек», – дей­ді Баян Ахатай.

Сәнге айналған өнімнің салдары қандай?

Вейптерге тыйым салу шарасын қа­былдаудың қажеттілігі өзекті екені рас. Осы жылы вейперлердің ДНҚ за­қым­дануы туралы зерттеу жарияланған екен. Вейперлер мен қарапайым темекі шегушілердің ДНҚ зақымдану деңгейі темекі шекпейтіндерге қарағанда 2,6 және 2,2 есе жоғары екені анықталды, ал ДНҚ за­қымдануының ауырлығы темекі шегу­дің немесе вейп тұтынудың қарқын­дылы­ғы­на тікелей пропорцио­налды. Ал American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine басылымының дерегінше, ға­лым­дар вейперлерге ғана тән, ерекше ауыр дертке evali деген атау берген. Бұл – E-ciga rette and Vaping use-Associated Lung Injury, яғни электронды сигареттер мен вейптерді тартудан туындаған өк­пенің зақымдалуы дегенді білдіреді. Бұл ау­рудың механизмдерін медицина ғы­лымы әзірге толыққанды зерттей алған жоқ. Бір белгілісі, е-сигарет немесе вейп ше­гетін адамдардың өкпелері қабынып, іріп кететіні сонша, симптомдары жағы­нан экзогенді липоидтік пневмонияға, химиялық пневмонитке ұқсайды. Аме­ри­калық сарапшылар Вирджиния Достас­ты­ғы уни­верситетінің темекі өнімдерін зерт­теу орталығының ғалымы Томас Айс­сенберг пен Флорида Халықаралық уни­версите­тінің эпидемиология кафед­ра­сының профессоры Васим Мазиактың айтуынша, аталған ауруға электронды сига­реттегі аэрозольдің майлы ком­по­ненттерінің, ацетат пен тетрагидрока­н­на­би­нолдың өкпе тіндерінің жасушаларында қордалануы себеп болады. Оның бел­гілеріне жөтел, кеуденің қысуы, ауыр ты­ныс алу, жүрек айнуы, құсу, диарея жә­не түрлі респираторлық, конс­ти­ту­цио­налдық, гастроэнтерологиялық бұзылу жа­тады.

ДДҰ мәліметтері бойынша, вейпті пайдаланатындар, тіпті оны жай тартып көр­ген болса да, нәтижесінде, кәдімгі те­ме­кіні екі есе артық шегеді. Вейп шегу өк­пе жасушаларына теріс әсер етеді, жас­тар арасында тыныс алу жолдары ауру­ларының жиілеуіне әкеледі және пара­донтозбен ауыру қаупін арттырады.

Сонымен қатар Қазақстанда тыныс алу мүшелері ауруларынан болатын өлім-жітім қан айналымы жүйесі ауруларынан кейін екінші орында тұр. Денсаулық сақ­тау министрлігінің өкілі атап өткендей, бү­гінде 300 мыңға жуық қазақстандық ты­ныс алу жолдары ауруларымен есеп­ке алынған.

«Электронды темекі немесе вейп, элек­тронды тасымалдағыш түрінде, мун­дштук, батарея және қыздырушы бөл­шек­тен, арнайы толтырғыш сұйық­тық­тан тұ­ра­тын атомайзерден құралған. Сұйық­тық хош иістендіргіш қосындылардан және никотиннен тұрады, жеке түрде кан­набиноид құрамына кіретін, тетра­гид­ро­каннабинолдан жасалған. Бұл қондыр­ғылар глицерин және пропиленгликоль негізіндегі сұйықтықты қыздырады, со­дан темекінің түтіні емес бу пайда болады. Бұл заттар өкпенің ішіне тұнып тұрып, фиброзға әкеледі. Оны неғұрлым көп тартса, соғұрлым ол тыныс алу жолына кері әсерін тигізеді. Басқаша айтқанда, «өк­пе дағы» туындайды», – дейді маман­дар.

Сонымен қатар мамандардың ай­туынша, электронды темекі қара­пайым темекіден анағұрлым зиян әрі қауіпті, себебі мұнда никотин буланып, ауыз қуысының шырышты қабатын күй­діреді, бұл онкологиялық ауруларға әке­леді, тыныс алу жүйесін зақымдайды, бас миы тамырларының атеросклерозына апа­ра­ды, себебі, оны тартқан кезде нико­тин қанға өте жылдам енеді. Содан барып, бүй­рек безімен адреналин шығып, арте­риалдық қан қысымы жоғарылап, жүрек ырғағы қысқарады. Бұл жүрекке қатты жүк­теме түсіріп, соның салдарынан жү­рек-қантамыр аурушаңдығы дами түседі. Адам ұйқысы нашарлап, тез ашуланады және назар аудару қабілеті төмен түседі.

Статистиканың да айтары бар

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы «Қазақстанның балалары мен жасөс­пірім­дерінің денсаулығы мен әл-ауқатын қалыптастыратын факторлар» атты зерт­теу жүргізген болатын. Қорытындысында республикадағы 11-15 жастағы балалар ара­сында ұлдардың 14 пайызы және қыз­дардың 6 пайызы вейп қолданып жүргені анық­талған. Оның жартысынан көбі тұ­рақ­ты түрде тұтынады. Электронды сига­рет бойынша 2014 жылмен салыстырғанда көрсеткіш ұлдар арасында үш есе, қыздар ара­сында екі есе өсіп отыр. 2022 жылы жүргізілген зерттеулердің нәтижелері 2018 жылғы деректермен салыстырғанда одан да көп ұл мен қыз вейптерді тұтына бас­тағанын көрсетті, оның ішінде өмір бойы қолдану 3,6%-ға, соңғы 30 күнде пайда­лану 2,7%-ға өскен. Әсіресе, өсімнің екі есеге артуы 13-15 жас аралығындағы ба­ла­­­лар арасында байқалады. Бұл 1 млн ба­ланың вейпті қолданып көргенін көр­сетеді.

Қазақстанда тұтынудың электронды жүйелерінің сұйықтықтарында никотин мөлшерінің рұқсат етілген шекті деңгейі 1 мг/ см3, алайда Санитариялық-эпиде­миологиялық бақылау комитетінің зерт­теу нәтижелері бойынша никотин мөл­шері 67,6 мг/см3 құрап, рұқсат етілген дең­­гейден ондаған есе асып кеткені анық­­талды.

Ал Қазақстан тұтынушылар лигасы­ның ақпараты бойынша, Астана мен Алматыда соңғы 6 айда вейп сатылымы бір­ден 372 пайызға өсіпті. Елімізде вейп сата­тын 6 мыңнан астам сауда нүктесі бар. Ал Мемлекеттік кірістер комитетінің дерегінше, никотинді, хош иістендіргіш­терді және оларға арналған сұйықтық­тар­ды тұтынудың электронды жүйелерінің (ТЭЖ), вейптің нарығы Қазақстанда 2020 жыл­дан бері 300 есеге жуық артқан. Мұн­дай өсім елдегі бірде-бір нарықта жоқ. Мы­салы, 2020 жылы елге 21 608 дана эле­к­трон­ды темекі импортталыпты. 2022 жылы бұл импорт 6,3 миллион болған.

Сонымен қатар қазір вейп және хош иісті сұйықтықтар нарығы заң­­­­наманың кемшіліктері мен веп-ин­дуст­рияның маркетингтік стра­тегиясына бай­­ланысты реттелмей келеді. 2022 жыл­дың қазан айына дейін вейптер Сыртқы экономикалық қызмет тауар номенк­ла­турасы (СЭҚ ТН) 8543 «Осы топтың басқа же­рінде аталмаған немесе енгізілмеген жеке функциялары бар электр маши­на­лары мен аппаратуралар» коды бойынша акциздік баж төлемей әкелінді. Осы код бойынша 2020-2022 жылдары аралығында елімізге 3 млн-ға жуық вейп импортталған. Мәселен, 22 мамырда ҰҚК шекара­шы­ла­ры Қытаймен шекарадағы «Достық» БӨП-те Мемлекеттік кірістер депар­та­мен­тінің қызметкерлерімен бірлесіп, ілес­пе құжаттарсыз электронды темекінің ірі партиясын кіргізуге тырысқан Қазақ­стан­ның үш азаматын ұстағаны белгілі болды. Тәркіленген тауар­дың алдын ала құ­ны – 2,4 млрд теңге. Ұсталғандар мен жүк көлігі әрі қарайғы тексеру үшін ҚМ Эко­номикалық тергеу департаментінің ау­мақтық бөлімшесіне берілді. Мұндай жағ­дайлар аз емес.