МАЛ ҰРЛЫҒЫ ТОҚТАМАЙ ТҰР

Мал ұрлығы бүгінгі күннің өзекті мәселесіне және қоғам дертіне айналғаны — мәлім.

2020 жылдан бастап Қылмыстық кодекске (бұдан әрі-ҚК) өзгеріс енгізіліп, мал ұрлығы қылмыстары бөлек бап болып енгізілген.

Аталған баппен кінәлі деп танылған тұлғалар 5-7 жыл аралығында немесе одан да жоғары жаза тағайындалады.

Дегенімен бұл жазалар қылмыскерлерді қылмыс жасауға тоқтау салар емес.

Оған дәлел, ағымдағы жылдың өткен мерзімінде (2023ж) аудандық полиция бөлімімен жалпы 18 (11) мал ұрлығы қылмыстары тіркеліп, оның 15 (12) тұлғаға қатысты 8 (6) іс сотқа жолданған. Бұл туралы Ордабасы аудандық прокуратурасына сілтеме жасаған jetpisbai.kz ақпараттық агенттігі жазады.

Аталған қылмыстық істер бойынша кінәлі деп танылған тұлғаларға бас бостандығынан айыру жазалары тағайындалған.

Мысалы, Ордабасы ауданының М., А., және Р., есімді үш тұрғыны Ордабасы, Бәйдібек және Арыс аудандарында 2024 жылдың мамыр айынан бастап тамыз айы аралығында адамдар тобының алдын ала сөз байласуымен, ірі мөлшерде, бірнеше рет, жайылымдық жерден (8 дерек) және мал қораға заңсыз кіру арқылы жалпы 15 мал ұрлығын (қой, сиыр) жасағандары анықталған.

Ордабасы аудандық сотының 27.11.2024 жылғы үкімімен аталған тұлғалар Қылмыстық Кодексінің 188-1-бабы 3-бөлігі 1),2) тармақтарымен кінәлі деп танылып, олардың әрқайсына 5 жыл 2 айдан бас бостандығынан айыру жазалары тағайындалды.

Алайда, мал ұрлығының алдын-алу бағытында құқық қорғау және жергілікті басқару органдарымен бірлескен іс-шаралар ұйымдастырылғанына қарамастан бұл қылмыстың түрін ауыздықтау мүмкін болмауда.

«Сақтансаң – сақтаймын деген». Бүгінгі таңда, қолданыстағы «чиптің» көмегі көп екендігі анық. Яғни, үйірдің айғырына немесе бас білетін жылқы мойнына орнату қажет. Ары қарай ұялы телефонға қосымшасын жүктеу арқылы малыңыздың қайда жүргенінен хабардар боласыз.

Дәл қазір соғым уақыты болғандықтан аудан тұрғындарының назарына жайылымдық жерлерде малдарды қараусыз қалдырмауға және қораларға құлып салуды әдетке айналдыру қажет екендігін назарларыңызға саламыз.

Қоғам өмірінде мал ұрлығы өршіп тұр. Шын мәнінде мал ұрлығы жылдың қай мезгілінде де бәсеңдемейді.

2019 жылғы 27 желтоқсанда қабылданған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық, қылмыстық-процестік заңнаманы жетілдіру және жеке адам құқықтарының қорғалуын күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңында мал ұрлығына қатысты жаза барынша қатаңдатылды. Мал ұрлығы жеке бап болып енгізіліп,төрт түлікке қырғидай тиетіндер бұрынғыдай жеңіл жазамен құтылмайтын болды. Бүгінгі күні соттарда мал ұрлаушылардың қылмысы жалпы ұрлыққа кірмей, арнайы баппен қаралуда. Бұл бап ауыр санатқа жатады және сотталушыға бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалады.

Заңдағы 188-1-бапта бөтеннің малын ұрлағандардың мүлкі тәркіленіп, үш мың айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде айыппұл салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына, бес жылға дейiнгі мерзімге бас бостандығынан шектеуге немесе сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланатыны көрсетілген.

Мал ұрлығы-малды жасырын ұрлау болып табылатын мүлікке қарсы қылмыс. Ең көп таралған Тарихи әртүрлілік-жылқы ұрлығы. Жылқы мен ірі қара малдан басқа қой мен ешкі де ұрланады.

Негізінен ұрлық жайылымнан, мал далаға қараусыз жайылымға шыққан кезде орын алады. Қылмысты ашуды көбінесе иелері өздері тежейді, олар жоғалған жануарларын өз бетінше іздей бастайды, ал құқық қорғау органдарына бір аптадан кейін, тіпті екі аптадан кейін жүгінеді, сонымен қатар иелері малды белгілеу процедурасын елемейді.

Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 27 желтоқсандағы №292 –VI Заңымен ҚР ҚК — нің «мал ұрлығы» 188-1-бабы-мал ұрлығынан қатардағы ұрлықты шектейтін норма енгізілді.

Мал ұрлығы үшін жаза күшейтілді, сондықтан үш мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде айыппұл салынады, сонымен қатар түзету жұмыстары түріндегі басқа да жазалар, бас бостандығын шектеу және мүлкі тәркіленіп, бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру қарастырылған.

Адамдар тобы алдын ала сөз байласу арқылы жасаған және ірі мөлшерде мал ұрлығы мүлкі тәркіленіп, үш жылдан жеті жылға дейін бас бостандығынан айыруға жазаланады (ҚР ҚК 188-1-бабының 1,2-тармағының 2-бөлігі).

Тұрғын үй-жайдың, кәсіпорынның, ұйымның, мекеменің, мал ауласының, қаламның немесе өзге де қойманың аулаға кіруімен бірнеше рет жасалған мал ұрлығы мүлкі тәркіленіп, бес жылдан он жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. (ҚР ҚК 188-1-бабының 1,2-тармағының 3-бөлігі).

Қылмыстық топ жасаған мал ұрлығы аса ірі мөлшерде мүлкі тәркіленіп, жеті жылдан он екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. (ҚР ҚК 188-1-бабының 1,2-тармағының 4-бөлігі).

Сатып алушылар ҚР ҚК – нің 196-бабына сәйкес «Қылмыстық жолмен көрінеу өндірілген мүлікті сатып алу немесе өткізу» бір жүз алпыс айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде айыппұлмен (бұл бүгінгі күні АЕК 3063 теңге-490 080 теңге) не түзеу жұмыстарымен, қоғамдық жұмыстарға 160 сағатқа дейінгі мерзімге тартумен не мерзімге тыйым салумен жазаланады қырық күнге дейін.

Егер қылмыс бірнеше рет жасалған жағдайда, 200 айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде айыппұл түрінде не түзеу жұмыстарымен не 200 сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тарту арқылы не 50 тәулікке дейінгі мерзімге қамауға алу арқылы жаза тағайындалады.

Ал енді алдын ала сөз байласу арқылы мал ұрлаған қылмыстық топтың, ірі мөлшерде мал ұрлаушылардың жазасы бұдан да ауыр. Олардың да мүлкi тәркiленiп, үш жылдан жеті жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланатын болса, тұрғын үй-жайдың, кәсіпорынның, ұйымның, мекеменің, мал қораның, қашаның немесе өзге де қойманың ауласына кiрумен, бірнеше рет, аса ірі мөлшерде және қылмыстық топ жасаған мал ұрлау бойынша жаза одан әрі қатаңдатылған.

Егер қылмысты адамдар тобы алдын ала сөз байласу арқылы жасаса, онда төрт мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде айыппұл салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не бір мың сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға не төрт жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге не мүлкі тәркіленіп, сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады немесе онсыз.

Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көзделген, қылмыстық топ немесе адам өзінің қызметтік жағдайын пайдалана отырып жасаған іс-әрекеттер, –

бас бостандығын бес жылға дейінгі мерзімге шектеуге не мүлкі тәркіленіп немесе онсыз, белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан үш жылға дейінгі мерзімге айыра отырып немесе онсыз сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.

Жалпы мал ұрлағандарды табу, ұстау қандай қиын болса, қылмысты дәлелдеу мен жоғалған тұяқты орнына қою одан да күрделі. Біреудің қорасындағы малды болмашы ақшаға сата салатын қылмыскерлер өз қателігін мойындап, кешірім сұрап, көбінесе ұрлағанын орнына қойып береді. Бірақ, жоғалғаны табылған жәбірленуші енді «Қайтқан малда береке бар» деп дау қумай мәселені жылы жауып қоя алмайтынын ескеру керек. Себебі, шығынды өтеп, істі болған қылмыскерлер жәбірленушілермен келісімге келе алмайды.

Мал ұрлығын басқа қылмыстармен салыстырмау керек. Себебі, мал шаруашылығымен күн көріп отырған ауыл халқының төрт түлігіне қол сұғу табыс көзінен айырумен тең.