БАЛАЛАРҒА ҚАТЫСТЫ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚТЫҢ АЛДЫН АЛУ

Түркістан қаласындағы аналар кеңесі бастаған және өзге де қоғамдық ұйым өкілдері қалалық адами әлеуетті дамыту бөлімімен бірлескен түрде балалардың зорлық-зомбылықтан ада болуы үшін түрлі кездесулер өткізіп келеді. Соның ішінде аталмыш бастамашыл топты әсіресе мектеп жасындағы балалардың жай-күйі алаңдататын көрінеді. Осындай жағдайға байланысты ЮНИСЕФ балаларға зорлық-зомбылық көрсетуді еш құптауға болмайды және бірлесіп белсенді жұмыс жасаудың арқасында барлық зорлық-зомбылық оқиғаларының жолын кесуге болады деп сенеді.

Тарқатып айтсақ, аталмыш ұйым еліміздегі өкілетті органдармен бірге жүргізген зерттеулердің нәтижелері көрсеткендей, ересектердің шамамен 75%-ы отбасында балалардың мінез-құлқын қадағалап отыру үшін дене жазалауын қолдануды құптайтын көрінеді. 2-14 жас аралығындағы әрбір екінші бала отбасында зорлықпен тәртіпке салу шараларына душар болады. Мектеп оқушыларының үштен екісі басқа оқушылар немесе мұғалімдер тарапынан зорлық-зомбылық көрсетуге немесе кемсітуге шалдыққан немесе соның куәсі болған. Зорлық-зомбылықтың жоғары деңгейі мектеп-интернат мекемелерінде және мінез-құлқында қиындықтары бар балаларға арналған мектептерде байқалатынын алға тартады.

Зорлық-зомбылықты түп-тамырымен жою жолындағы айтарлықтай кедергі болып «зорлық-зомбылық» ұғымын түсіну аясының тарлығы табылады, аталмыш ұғым көбінесе тек дене жазалауына ғана қатысты қолданылады. Зорлық-зомбылыққа қорқытуды, психологиялық қысым көрсетуді немесе тіл тигізуді жатқызу таңсық жайт. ЮНИСЕФ қоғамда «зорлық-зомбылық» ұғымын дұрыс түсінуді, оның жағымсыз салдарынан хабардар болуды, оның барлық түрін барлық деңгейлерде қабылдамауды және күресуді, сондай-ақ, бала тәрбиесі мәдениетінен зорлықпен тәрбиелеудің кез-келген түрін жоюды өз мақсаты деп біледі.

Қорыта айтқанда, балаларға көрсетілетін зорлық-зомбылықтың барлық түрлерінің алдын алу және жою мақсаттарына жету үшін бірқатар стратегияларды іске асыру маңызды. Алдын алу деңгейінде балаларға кез-келген түрде, соның ішінде дене жазалауы түрінде зорлық-зомбылық көрсетуге тыйым салатын заңнамамен қамтамасыз ету қажет. Сонымен қатар, ата-аналардың балаларын зорлықсыз тәрбиелеу дағдыларын үйде қызмет көрсету және жақсы ата-ана болу бағдарламалары сынды шаралар арқылы дамыту маңызды. Мектепке дейінгі және мектеп мекемелерінде, сонымен бірге, қосымша білім беру ұйымдарында балаларға арналған арнаулы бағдарламалар болуы қажет.

Шара қолдану деңгейінде балаларға зорлық-зомбылық көрсетілгені туралы өкілетті органдарға міндетті түрде хабардау жүйесін жасау, жүйенің тиімділігін арттыру үшін бала құқықтарын қорғау жүйесіне қосымша әрекет етуші тұлғаларды енгізу, өкілетті органдар арасында нақты үйлестіру және тиімді өзара әрекеттесу тетігін жасап шығару, мамандарды балаларға зорлық-зомбылық көрсету оқиғаларымен жұмыс жасауға үйрету, сонымен бірге, білім, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау жүйелеріндегі зорлық-зомбылық оқиғалары кезінде құқық қорғау және сот органдарының шара қолдануына қатысты нұсқаулықтар әзірлеу маңызды.

Мамандардың және халықтың балаларға зорлық-зомбылық көрсетілетінінен, соның ішінде, зорлық-зомбылық көрсету қауіп-қатерлерінен және белгілерінен, оған қоса балаларға зорлық-зомбылық көрсетудің жағымсыз салдарынан хабардарлығын арттыруға көңіл бөлудің де маңызы аз емес. Сонымен қатар, жағдайды және оң өзгерістерді бақылап отыру үшін балаларға көрсетілетін зорлық-зомблықтың барлық түрлері туралы әкімшілік мәліметтерді жинауды әрі қарай жетілдіру қажет.

ЮНИСЕФ өкілетті органдармен бірге мектептерде зорлық-зомбылқытың алдын алу бойынша пилоттық бағдарламаны бастады. Мақсат – оқушылар арасында психоәлеуметтік дағдыларды дамыту, әрі зорлық-зомбылық көрсету қауіп-қатерлеріне және зорлық-зомблық көрсету оқиғаларына шара қолдану тетіктерін жасап шығару арқылы зорлық-зомбылық туындағанға дейін оның жолын кесу. Әзірленген әдістеме Шығыс Қазақстан, Қызылорда және Маңғыстау облыстарында сынақтан өткізіліп, өз тиімділігін көрсетті. Енді Ұлттық білім академиясының қолдауымен осы әдістеме білім беру жүйесінің стандарттарына және құзыреттеріне енгізілетін болады.

ЮНИСЕФ қолдауымен зорлық-зомбылықтың және балалардың қажеттіліктеріне немқұрайды қараудың алдын алу патронаж мейірбикелерінің қызметіне айналды, олар отбасыларға бару кезінде балаларды тәрбиелеудің орынды әдістері туралы ақпарат береді және, егер бала отбасында қатыгездікке тап болу қаупіне шалдықса немесе душар болса, шара қолданады.

2018 жылы ЮНИСЕФ өкілетті органдармен бірге балаларға зорлық-зомбылық көрсетудің алдын алу бойынша ақпараттық науқанды жүзеге асыра бастады. Науқан ата-аналардың сонымен қатар, бала тәрбиесінде және білім алуында зорлықшыл әдістерге жол жоқ екенінен қоғамның хабардарлығын арттыруға, осы мәселедегі әдістемелерді, нормаларды және ұстанымдарды өзгертуге бағытталған.

Өкілетті органдармен бірге заңнаманы жетілдіру және балаларға зорлық-зомбылық көрсету жағдайларын анықтау, хабарлау, тіркеу және шара қолдану хаттамаларын әзірлеу бойынша жұмыстар жүргізіліп жатыр.

1989 жылғы 20 қарашадағы БҰҰ Бас Ассамблея­сының 44/25 қарарымен қабылданған және 1994 жылы ҚР ратификациялаған Бала құқықтары тура­лы Конвенцияның 1-бабына сәйкес «әрбір адам баласы 18 жасқа толғанға дейін, егер осы балаға қолданылатын заң бойынша ол кәмелеттік жасқа бұрынырақ толып қоймаса, бала болып саналады» делінеді.

«Бала құқық­тары туралы» ҚР Заңының 1-бабына сәйкес «бала – он сегіз жасқа (кәмелетке) толмаған адам» деп сипат­талады. Зерттеулерге сәйкес, миллиондаған бала – үйдегі, қоғамдағы немесе мектептегі зорлық-зомбылықтың құрбаны немесе куәгері. 2020 жылғы балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың алдын алу саласындағы әлемдегі жағдай туралы жаһандық баяндаманың деректері көрсеткендей, жыл сайын әлемде жарты немесе шамамен 1 миллиард бала физикалық, жыныстық немесе психологиялық зорлық-зомбылыққа ұшырайды, соның салдарынан олар жарақат алады, мүгедек болып қалады немесе өледі, себебі балаларды қорғау бойынша қабылданған стратегиялар тым сирек орындалады. Жаһандық деректер мынандай мәселе бар екендігін  көрсетеді.

– Жыл сайынғы статистика 0 мен 17 жас аралығында  40 150  бала  өлімі  болатынын  айтады.

– Оның ішінде 28 160 ұл бала және 11 990 қыз бала.  – 2 жастан 4 жасқа дейінгі балалардың төрттен үш бөлігі ата-аналары мен қамқоршысы тарапынан үнемі физикалық және психологиялық зорлық-зомбылық  көреді. – Мектепте қорлық көрген 11-15 жас аралығын­дағы балалардың мектепті сәтті аяқтау мүмкіндігі 13%-ға  төмен.

– Кішкентай және 20 жасқа толмаған 120 миллион қыз сексуалдық зорлық-зомбылық құрбаны болған. – Әйелдерде интимдік жұптарының физикалық немесе жыныстық зорлық-зомбылығының құрбаны  болу  ықтималдығы 16 есе жоғары. – 5 жасқа дейінгі әрбір төртінші бала анасының интимдік жұбының зорлық-зомбылығының куәсі болған.

–  Физикалық, жыныстық және психология­лық зорлық-зомбылықты қоса алғанда, балалық шақтың 4 немесе  одан да көп жағымсыз тәжірибелерінен өткен ересектер тұлғааралық зорлық-зомбылықтың құрбаны немесе агрессоры болу қаупіне көбірек ұшырайды  және  оларда  суицид  қаупі  жо­ғары.

Балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың негіз­гі түрлеріне келсек, алғашқысы – физикалық зорлық-зомбылық. Ол ата-ана немесе баланы тәрбиелеуге жауапты адам салған дене жарақаты баланың өліміне немесе дене/психикалық ден­саулығының ауыр (дәрігерлік көмекті қажет ететін) бұзылуын немесе дамуының тежелуіне әкеп соғуы мүмкін. Екіншіден, сексуалдық зорлық-зомбылық – ересек адамды қанағаттан­дыру/одан пайда көру мақсатында баланы (оның келісімімен/келісімінсіз) саналы немесе бейсаналы түрде (жетілмегендіктен немесе т.б.) ересектермен жыныстық қатынасқа тарту. Сексуалдық зорлық-зомбылыққа жасөспірімдер арасындағы жыныстық қатынас жатады, егер олар қауіп неме­се физикалық күш қолдану арқылы жасалса, сондай-ақ зорлаушы мен жәбірленушінің жас айыр­машылығы кемінде 3-4 жас болса.

Баланың жыныстық қатынасқа келісуі оны зорлық-зомбылықсыз деп санауға негіз болмайды, себебі бала­ның толық еркі жоқ, ол өзі үшін жыныстық әрекеттің барлық жағымсыз салдарын толық болжай  алмайды. Енді бірі психологиялық зорлық-зомбылық – ұзақмерзімді, тұрақты немесе мерзімді психоло­гиялық әсер, бұл баланың патологиялық сипаттағы белгілерін қалыптастыруға немесе оның жеке басының  дамуына  кедергі  келтіреді.

Баланың зорлық-зомбылыққа ұшырағанын анықтауға болатын белгілер

Көбінесе қорлаудың құрбандары оларды қорлағаны туралы үндемейді. Үнсіз және куәгерлер. Зорлық-зомбылықты баланың минез-құлқы, белгілі бір белгілері және көңіл-күйі арқылы тануға болады. Жәбірленуші, әдетте, құқық бұзушының алдында өзінің қорғансыздығы мен қысымын сезінеді. Бұл үнемі қауіп-қатерге, бәріне және бәріне деген қққынышқа, сенімсіздік сезиміне және нәтижесінде өзіне деген құрмет пен өз күшіне деген сенімге әкеледі. Басқаша айтқанда, жәбірленуші бала шабуылдардан шынымен қорғансыз болады. Зорлық-зомбылық типти жәбірленушіні өмір туралы есеп беруге итермелеуі мүмкін. Осыған байланысты айналадағы жақын адамдар баланың минез-құлқындағы шамалы өзгерістерге де назар аударуы керек.

Зорлық-зомбылықтан зардап шеккен балаларды бақылау кезінде:

Жәбірленушінің минез-құлық ерекшеліктері: ересектер мен балалардан алыстау, зорлық-зомбылық пена агрессия тақырыптарынок талқылаудағы негативизм, ересектер мен балаларға агрессивный стиль.

Жәбірленушінің эмоциональные ерекшеліктері:құрдастардың пайда болуындағы шиеленіс пен қорқыныш, сезімталдық пен ашуланшақтық, қайғы, қайғы және тұрақсыз көңіл-күй.

Балаға физикалық зорлық-зомбылық белгілері:

бала летаргиялық, депрессияға ұшырайды, қорқады;

бала үнемі көгеріп, абразия, зақым, жарақат алады;

бал агрессордың көзқарасынан немесе кенеттен қозғалыстардан дирілдейді;

балладамдарға, январяларға агрессивные, живые күреседі;

бала мектепке, балалар мекемесине, үйірмеге барудан бас тартады, үлкен жаста сабақ өткізеді.

Мұғалімді ескертетін белгилер:

Бала жиі ауыра бастайды және мектепке бармайды;

Бақытсыз көриніс;

Достардың болмауы;

Ешким онымен бірге партада отырғысы келмейди;

Бала әзілдер мен әзілдердің тұрақты нысаны болып табылады;

Баланың үлгерімі төмендейді;

Бала жі бүлінген заттармен келеді;

Баланы туған күндерге шақырмайды және оған ешкім сәйкес келмейді;

Бала оқытылмаған сабақтармен сабаққа келгенде үй тапсырмасын сұрайтын ешкім жоқ екенін айтады;

Жарыстарда балалар «тек онымен емес!»;

Бала көбінесе уақытты жалғыз өткізеді.

Мектептерге арналған ұсыныстар

 

1. Қорқытудың барлық түрлеріне «нөлдік төзімділик» саясатын ангізіңіз

2. Барлық қызметкерлер, басшылық, мектеп оқушылары және олардың ата-аналары қорқытуға қарсы саясат туралы білуі керек

3. Оқушыларға кибербуллинг бойынша сабақтар өткізіңіз

4. Балаларды кибербуллингтен қалай қорғауға болатындығы туралы ата-аналармен және мұғалімдермен кездесулер өткізіңіз

Пән мұғалімдері мен сынып жетекшилеріне арналған ұсыныстар

• өзінің кәсіби қызметинде адамгершилік педагогика мен зорлық-зомбылықсыз қарым-қатынас әдістерин қолдану.
• сынып сағаттарында және оқушылар мен олардың ата-аналарының ата-аналар жиналыстарында білім беру мекемесіндегі минез-құлық ережелері, зорлық-зомбылыққа қатысты мекеменің саясаты туралы, зорлық-зомбылық факты туралы хабарлау арналары туралы оқушылармен бірлесип сыныпта (топта) минез-құлық қағидаларын әзірлеу, оларды жазбаша түрде бекиту, оған барлық оқушылар қол қояды.

• мұғалім үшін топтық динамиканың қалыптасу және жұмыс принциптерін білу және қолдану өте маңызды. Ұжым-бұл тірі тела, сондықтан они басқара білу керек. Балалар тобы иерархии құруға тырысады, ал маңызды ересек адамның басшылығымен бұл зорлық-зомбылық немесе типти қудалау жағдайларына әкелетин деструктивті негіздерге негізделген иерархия болуы мүмкін. Маңызды ересек балаларға ұйымшылдықтың конструктивті негізін – бірлескен қызметти ұсынуы керек. Бірлескен іс-шаралар, мерекелер, сапарлар, қойылымдар, қабырға газеттерін шығару және т. б. сыныпты біріктируге көмектеседі.
• сыныпта (топта) ерекше білім беру қажеттіліктері, даму және минез-құлық ерекшеліктері бар оқушыларды және тұтастай алғанда оқушылар ұжымын қоса алғанда, әрбір оқушының қажеттіліктерін, мүдделері мен құқықтарын толық көлемде эскеретін ортаны қалыптастыру және қолдау; оқушылармен жылы және сенімді қарым-қатынасты қолдау.
• жеке оқушыларды қандай-да бір белгимен (теріс немесе оң) Бөлектемеу, лақап ат бермеу. Әртүрлілікти қабылдау атмосферасын дамытуға ықпал ету. Іс-шаралар мен оқу процессин әр оқушы өзінің күшти жақтарын көрсете алатындай етіп ұйымдастырыңыз. Көшбасшылардың әлеуетін олардың үстемдигін нығайту үшін емес, жауапкершілікті үйрету үшін пайдалану. Барлық студенттерді, тип басқаларға қарағанда нашар нәрсені жасайтындарды тарту.
• студенттерде тұлғааралық қарым-қатынас дағдыларын, бейбіт жолмен келіссөздер жүргізу және қақтығыстарды шешу қабілеттерін қалыптастыру.
• оқу және сыныптан тыс іс – шараларда бәсекелестікти емес (жарыстар, бағаларды, рейтингтерді салыстыру, эсіресе көпшилік алдында), ынтымақтастықты ынталандыру әдистерине (шағын топтардағы жұмыс, Бірлескен жетістікке жету тәжірибесин алуға мүмкіндік беретін жобалық әдіс) сүйену.
• тұлғааралық жанжалдарды эрте анықтау, топтарды қалыптастыру, жабық, қарым-қатынасы аз, еды тұрақсыз студенттерді оқшаулау және қудалау, ониң ішінде ерекше білім беру қажеттіліктері, даму және минез-құлық ерекшеліктері және оларға уақтылы көмек пен қолдау көрсету мақсатында оқушылар ұжымын үнемі бақылауды жүзеге асыру. Анықталған зорлық-зомбылық және қудалау жағдайларымен жұмыс жүргізу, деструктивті топтық процестерді ерте кезеңде түзету.
• консультант ретінде педагог-психолог пен әлеуметтик педагогы сыныптағы (топтағы) әлеуметтік-психологиялық ахуалды диагностикалау және жақсарту, зорлық-зомбылық жағдайларын болдырмауға және шешуге көмектесу, ониң қатысушыларымен және басқа оқушылармен әңгімелесу, ата-аналарға консультация беру үшін тарту. Жеке түзетуді қажет ететін студенттерді әлеуметтік-психологлық қызметке жіберіңіз.
• зорлық-зомбылық жағдайлары туралы хабарламаларды назардан тыс қалдырмау, агрессивті минез-құлықтың жолын кесу, қақтығысуши тараптарды ажырату, ұзақ мерзімді әсер беретін және жағдайды ушықтырмайтын тәрбиелік тәртіптік шаралар қабылдау.
• қақтығыстар мен агрессия жағдайларына мұқият болыңыз, бұл оқиғалардың табиғи бахыты деген стереотиптерге бой алдырмаңыз және балалардың өздері жағдайды түсінеді немесе асып кетеді. Қажет не десек те… емес тырысып, олардың замаскировать басқа. Қудалау-бұл «жағымсыз класс»емес, қудалау. Зорлық-зомбылықтың әрбір жағдайы балада да, жалпы ұжымда да терең деструктивті из қалдыруы мүмкін.
• оқушылардың «біреуге хабарлау = оған зиян тигізгісі келеді» деген түсінігін қалыптастыру, ал «оқиға туралы хабарлау = қийыншылыққа тап болған адамға (соның ишінде) өзіне) көмектесуге тырысу».
• студенттерге жағдайға және ішкі қолайлылыққа байланисты жанжалдағы минез — құлық стратегиисының бірін қолдануға үйрету керек: өтіп, көпшіліктің бір бөлігі болмау, жәбірленушіні қолдау, зорлық-зомбылық факты туралы жауапты ересек адамға хабарлау, агрессорға қарсы тұру (күресуге болады).
• анықталған жағдаймен жұмыс принциптерге негізделуі керек: жеке тұлғаға емес, әрекеттерге (мінез-құлыққа) назар аудару; өзінің жағымсыз инициативаларын бақылау, агрессивные емес минез-құлық модели в көрсету (өйткені мұғалім студенттер үшін минез-құлық үлгісі болы тапбылады).
• Жанжал мен қорқыту жағдайларына дұрыс жауап беру әдістерін, агрессивный ті және гиперактивті балалармен жұмыс істеу әдістерин оқып, қолданыңыз. Келесі принциптерге негізделген қудалауға қарсы өзіндік стратегическины әзірлеу және қолдану:

— ұжымда агрессивті әрекеттер жасалған балаға аяушылық тудыру үшін жұмыс стратегиясын құру емес, бұл қудалау жағдайында қолданылмайды, керісінше агрессордың әрекеттерінің тиимділигін растау болады. Зардап шеккен адамға қолдау кёрсету, они орындау мүмкін емес деп уәде бермеу;

— агрессорды көпшілік алдында кінәламау ониң минез-құлқын күшейтеді, өйткені ол әлеуметтик назар аударуға және ониң үстемдігін (теріс көшбасшылықты) мақұлдауға бағытталған. Агрессорға мүмкіндік беріңіз

жазбаша жауап беріңіз. Күтілетін оң минез-құлыққа назар аударыңыз. Емес, қауіп төндіретін және айыптай агрессора. Осы білім беру мекемесіндегі зорлық-зомбылықтың қолайсыздығы туралы және шаралар қабылданып, олар агрессорға қарсы емес, қауіпсіздікти сақтау үшін бахытталатыны туралы тыныш хабарлаңыз;

— қудалау мен танымалдылықты шатастырмау керек, өйткені қудалау жағдайыында топтағы жәбірленушінің танымалдылығын арттыру бойынша жұмыс жағдайды нашарлатуы мүмкін;

— қудалау жағдайында жеке тұлғалармен емес, бүкіл топпен жұмыс істеу керек, өйткені қудалау ұжымдық динамика мәселесі болып табылады;

— жәбірленушіге жауапкершілікти жүктемеңіз, өйткені зорлық-зомбылық жағдайыында бұл агрессор они қолдануды таңдайды және они қойлайлы етеді. Жәбірленушінің минез-құлқы мен жеке басын талқыламаңыз, бірақ агрессор мен бақылаушылардың минез-құлқын талқылаңыз;

— зорлық-зомбылықтың кез-келген түріне жол бермеуге үйрету, жұмыста осындай тәсілді көрсету;

— қарым-қатынас пен минез-құлық тұжырымдамасын тарату үшін-адамға ұнамауы мүмкін, бірақ охан қатысты зорлық-зомбылықтың кез-келген түрін көрсету қолайсыз;

— барлық қатысушылардың ата-аналарының, қамқоршыларының қолдауының болуына көз жеткізу.

• ата-аналардың өтініштері мен шағымдарына мұқият болыңыз, олардың өтініштерін қараусыз қалдырмаңыз. Ата-аналарды жанжалы жағдайлары мен зорлық-зомбылық жағдайлары туралы хабардар это, оларды жанжалды шешуге, сондай-ақ білім беру мекемеси ата-аналарға өткізетін оқу және ақпараттық іс-шараларға тарту.
• оқушы зорлық-зомбылық жасаған жағдайда немесе оқушыға қатысты білім беру мекемесинде белгіленген тәртіпке сәйкес әрекет ету