Адам саудасы – қылмыстық іс-әрекеттің бір түрі

Адам саудасы – бұл қылмыстық іс-әрекеттің бір түрі. Адам саудасы балалардың саудасын ғана емес, әйелдер мен ерлердің саудасын да қамтиды, бұл ретте ол оларды жыныстық пайдалану мақсатында да, құлдыққа және мәжбүрлі еңбекке тарту мақсатында да жасалады.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде адамдарды сексуалдық мақсатта пайдалануға қатысты зорлық-зомбылық әрекеттері үшін, оның ішінде заңсыз адам саудасы үшін жауапкершілікті көздейтін бірқатар нормалар бар. Сонымен, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 121-бабы «Сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттері», ҚК-нің 123-бабы – «Жыныстық қатынас жасауға, еркек пен еркектiң жыныстық қатынас жасауына, әйел мен әйелдің жыныстық қатынас жасауына немесе сексуалдық сипаттағы өзге де әрекеттерге мәжбүр ету», ҚК-нің 126-бабы — «Бас бостандығынан заңсыз айыру» және ҚК-нің 128-бабы – «Адам саудасы» үшін жауапкершілікті көздейді.

Бұл қылмыстың ерекшелігі сатып алу – сату кезінде немесе басқа мәмілелер жасау кезінде адам «зат», «өнім» ретінде қарастырылады, бұл жалпыадамзаттық құндылықтарды бұзатын терең циникалық құбылыс. Назар аудара кету қажет, кәмелетке толмағандармен сауда жасау кезінде ата-аналар мен кәмелетке толмағандар арасындағы объективті отбасылық байланыстардың үзілуі нәтижесінде жасөспірімнің қалыпты моральдық, физикалық және психикалық дамуы бұзылады.

Субъективті жағынан, талданған қылмыс тек тікелей ниетпен жасалады, яғни кінәлі адам азаматтық-құқықтық мәміле жасайтынын түсінеді, оның «мәні» адам, оның ішінде кәмелетке толмаған адам, оның іс-әрекеті нәтижесінде мәміле болатынын және оның болуын қалайды. Кәмелетке толмаған баланы сатқан адамның қылмысының мақсаты әрқашан пайдакүнемдік болып табылады (мысалы, кәмелетке толмаған адамды белгілі бір сыйақыға сатуға немесе оны ағзалар мен тіндерді трансплантациялау кезінде донор ретінде пайдалануға және т.б.). Сонымен бірге, кінәлі адамды қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін оның осы баптың диспозициясында сипатталған әрекеттерді жасауы жеткілікті, сондықтан мотив қылмыстың біліктілігіне әсер етпейді, бірақ оны белгілеу жазаны даралау үшін қажет.

Қылмыстың субъектілері сатушы да, сатып алушы да болуы мүмкін. Кәмелетке толмаған адамға қатысты сатушы – ата-аналар, қамқоршылар, қамқоршылар және басқа адамдар, яғни кәмелетке толмағанның заңды түрде жақын туыстары. Кез-келген адам немесе жоғарыда аталған адамдар, ата-аналардың өздерін қоспағанда, сатып алушы бола алады.

Осы қылмыс түрінің алдын алу мақсатында тиісті профилактикалық шаралар жүргізіледі, соның ішінде жүйелі түрде мал қыстақтарына адамды қанау фактілерін болғызбау мақсатында барылады, қолайсыз отбасылар есепке және бақылауға алынады, баланы асырап алудың заңдылығы тексеріледі және баланың әрі қарай тұрмысы бақыланады.