jetpisbai.kz Ұлы Дала жаңалықтары
Темекі тарту – халық арасында ертеден келе жатқан зиянды әдеттердің бірі. Оны осы кезде еркек те, әйел де, қарт та, жас та тартады. Құмарлар бір шылымды шегіп үлгермей екіншісін бастайды. Үлкендерге еліктеп папирос қалдықтарын балалар да аузына қыстырады. Бұл әдет алғашында еліктеу түрінде болғанымен келе-келе олар әдетке айналып үйреніп кетеді. Тіпті кейбір адамдар ұйқыдан ояна салып темекіге ұмтылады.
Көп адам темекіні жұмыс үстінде, үзіліс кезінде, көшеде, далада, қарны ашса да, тамақ ішсе де шегеді. Үлкен-кіші бірдей әуестенетіндей осы темекіде не бар? Онда қызығарлық түк те жоқ. Ақиқатына келсек, оның ішінде никотин жүйке жүйесіне, ас қорыту, тыныс алу, жүрек-қан тамырлар жүйесіне әсер ететін ерекше у бар.
Никотин суда тез ериді, сондықтан ол ауыздың, мұрынның, кеңірдек тарамдарының кілегейлі қабықшасына оңай сіңеді, сонан соң сілекеймен бірге асқазанға, ішек-қарын жолына өтеді. Темекіні тұтатқаннан кейін, оның құрамындағы улы заттар, шылым шегу арқылы өкпеге енгеннен кейін денсаулыққа айтарлықтай қауып төндіреді. Ол улы заттар, ауыз және өкпе арқылы қанның құрамына өтеді. Бұл заттарды үш топқа бөледі. Никотин, смола заттары және ысты газ. Сонымен қатар темекі түтінінде синилдік қышқыл, кацерогенді және радиоактивті изотоптар бар.
«Темекі шегу – адамның орынсыз тілегінен туған бақытсыздық» деген болатын орыстың ұлы белгілі фармакологы И.М. Догель. Өйткені адам баласында темекіге қажеттілік жоқ. Адамның шеккен алғашқы сигареті оның басын айналдырып, жөтелдіріп, жүрегін айнытып, басын ауыртып, көптеген жағымсыз әсерлер беретіні белгілі. Байқасаңыз, адам табиғатының өзі оны сақтандырып тұрған тәрізді. Әйтсе де, жас адамның ересек көріну, қатарынан қалмау, кәнігі шылымқор болып көрінгісі келуі сияқты орынсыз тілектері оны шылымды үсті-үстіне шегуге итермелейді. Адам темекіге деген ағзасының табиғи жиренішті реакциясын жеңіп, ағзасын темекі түтініне үйретеді. Нәтижесінде темекінің улы әсері бірте-бірте әлсіреп, оның орнына қысқа мерзімді эйфория (жағымды әсер) басады,
Никотин – есірткі болғандықтан алдымен орталық жүйке (нерв) жүйесіне әсер етеді. Темекіні шегудің алғашқы кезеңінде, бір-екі минуттан кейін ол миға жетіп, оған жағымды (эйфория) әсер етіп, уақытша белсенділігін оятады. Адам эйфорияға беріліп, күш қосылғанын байқайды. Бірақ бұл қысқа мерзімді әсер ғана. Сондықтан адам темекіні үсті-үстіне шегуге мәжбүр. Бірте-бірте ол ағзаның үйреншікті стимуляторы болып, адам өз әдетінің құлына айналады. Көміртегі тотығы қандағы гемоглобиннің эритроциттермен оңай және тез қосылып, өз орнын ағзаға қажетті оттегіне босатпайды. Осының салдарынан ағзаның барлық клеткаларында оттегі жетіспеушілігі туып, ми нейрондары да зақымдана бастайды. Көгертуші қышқыл да ағзаның оттегі жетіспеушілігін тудырады. Ол оттегінің клетка мембраналары арқылы өтуіне кедергі жасайды.
Органикалық қышқылдар, сілтілер (аммиак) тыныс жолдары мен өкпенің шырышты қабаттарын тітіркендіріп, қабыну процесстеріне себепкер болады. Өкпе мен тыныс жолдарында жылбысқы сұйықтық көп бөлініп, оған микроорганизімдерден, оның ішінде туберкулезден қорғану механизімдері бұзылады. Жоғарыда аталған ауыр металдардың тұздары – өте күшті у болып табылады. Кадмий С дәруменімен қосыла отырып қатерлі ісіктің пайда болуына себепкер болады. Бензопирен мен полоний, калий, висмут изотоптары – өте активті канцерогендер. Олар қалыпты сау клеткалардың өзін РАК клеткаларына айналдыра алады. Мысалы, полоний. Полоний – 210 изотопының жартылай ыдырау кезеңі 138 күн десек, ол осы уақыт бойы ағзаға радиациялық әсерін тигізіп отырады. Оның радиациясына төзе алмаған жәй клеткалар РАК клеткасына айналады.
Адам ағзасында темекінің зиянды әсерінен зардап шекпейтін мүше жоқ десе де болады. Темекінің зиянымен күресуден әлсіреп, ауруға шалдығып, қызметі мен формасы өзгеріп жатқан мүшелерді толық атап шығу мүмкін емес. Жасөспірімдер ересек, сәнді көріну үшін темекі шегуге құмар болады. Бірақ, оларды сырттан бақылап отырсаңыз, олардың бұл ересек болып көрінуге тырысуы, «сәнділігі» қолдан жасалған үйлесімсіз, жасампаз күлкілі әрекет екендігін байқайсыз. Темекі шегетін жасөспірімдердің жүйке жүйесі нашарлайды, оларда ашушаңдық, тез әсершеңдік пайда болады. Ал олардың есте сақтау қабілеті мен зейін қойып ойлауы 5-7% төмендейтіні эксперименталды түрде дәлелденген. Демек, оқуы қиындай бастайды. Оның үстіне мұндай оқушыға жақсы спортшы болуға жол жабық. Темекі шегу наркоманияғада бастайтын жол. Дүниежүзілік Денсаулық сақтау ұйымының деректері бойынша әлемде 1,1миллиард шылымқор бар, олардың өмірі орташа өмір жасы темекі шекпейтіндермен салыстырғанда 8-10 жылға кем. Темекі шегудің салдарынан жылына 5 миллион адам қайтыс болады екен. Оның 600 мыңнан астамы балалар мен жасөспірімдер. Шынына келсек, темекі жаппай жою қаруына айналып келеді. Оның келтірген ңұқсаны ядролық, химиялық және биологиялық қаруларды бірге алғандағы келген зардаптан асып түседі.
Кейінгі жылдары темекі тартушылардың қатары қыз-келіншектермен толыға түсуде. Бүгінде Қазақстандағы қыз-келіншектердің 9-8% нағыз темекі тартқыштар саналса, 12 жастан асқан балардың 7,5% темекіге әуестік дертіне ұшыраған. Бүгінгі таңда қыз-келіншектердің арасындағы темекі тартушылық 18-25 жас аралығындағылар арасында өршіп тұрған жайы бар. Темекі шегетін қыздардың арасында темекінің кеңінен таралуы мода, сәнқойлық себепкер болып отыр. Темекіні шегетін қыздардың 60% бұл сұраққа «Бұл әдемі», «Темекі шегу сәнді, сексуалды», «басқаларға үнағым келеді, назарын аударғым келеді»- деп жауап берген. Бар-жоғы бірнеше жыл ғана темекі шеккен қыздың бет терісінің құрғауы, бетінің сұрғылт – сары түсі, сары тістер, сарғайған саусақ, демінің сасықтығы мен қырылдақ дауыс, беттегі әжімдер арқылы бірден танисыз. Мұның бәрі жасы жетпей қартаю, басқаша айтқанда никотинды косметика деп түсінуге болады. Темекі шегу – жәй ғана сән немесе жаман әдет қана емес, бұл ағзаны тұрақты түрде зиянды заттармен уландыру. Шылымқор әйелдердің туған балалары әлсіз, бойы қалыптан 2 сантиметр аз, басссүйегінің көлемі, салмағы кем болып туылады. Бұл балалар 9-10 жасына дейін құрбыларынан физиологиялық және интеллектуалды дамуы жағынан қалып жатады, жиі ауырғыш болады. Іштегі баланың ағзасынан улы заттардың бөлініп шығуы өте баяу өтеді. Сондықтан да оның қанындағы улы заттардың концентрациясы анасына қарағанда 1,5-2 есе артық болады. Демек, екіқабат әйелдің темекі шегу өзінен гөрі іштегі баласына анағұрлым қатерлі. Сонымен бірге тұрақты түрде улану (хроникалық интоксикация) ерте ме, кеш пе әйелдің аналық ұрық клеткаларының гендік деңгейдегі хромосомды аппаратының бұзылуына соқтырады.
Темекіні оңай тастаудың 5 тәсілі
Дүниежүзінде коронавирусқа қатысты шындыққа сай келмейтін түрлі ақпарат тарады. Осындай мифтің бірі — темекі шегетіндер COVID-19 инфекциясын сирек жұқтырады.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы төтенше жағдайлар бөлімінің басшысы Мария Ван Керкховенің айтуынша, темекі шегу коронавирустан қорғамайды, керісінше, бұдан науқастың жағдайы нашарлайды. Темекі шегуден бас тарту коронавирус салдарынан болатын қауіпті азайтады. Темекіні оңай тастауға қатысты психолог, «Кеңес» кеңес беру орталығының жетекшісі Нұрлан Тұрсынбеков айтқан 5 тәсілді назарыңызға ұсынамыз.
1. Темекіге тәуелді екеніңізді мойындаңыз
Көп адам темекі шегуді жай ғана әдет деп санап, бұдан кез келген уақытта құтыла аламын деп ойлайды. Темекіні қою кезіндегі ең алғашқы қадам аурумен бірден күресуден емес, өзіңіздің шылымға тәуелді екеніңізді мойындаудан басталуы керек. Иә, былай қарағанда бұл күлкілі естілуі мүмкін. Темекіні қойғысы келетіндер түрлі тәсілді пайдаланып, одан арылудың жолын іздейді. Мысалы, күн сайын шегетін темекі көлемін азайтады, шылымға қарсы пластырь қолданады. Бұл психикалық тәуелділік болса да, шылым шегуді әдет емес, дерт деп қабылдаңыз.
2. Сырттан күш іздеңіз
Басқа жеріңіз ауырса, дәрігерге барасыз. Оның емін қабылдайсыз. Жазып берген дәрісін міндетті түрде ішесіз. Сол сияқты темекіге тәуелді екеніңізді мойындағаннан кейін де басқа адамның кеңесіне жүгініңіз. Өйткені өзіңізден гөрі басқа адамның күшіне сенімді боласыз.
3. Темекі шегудің пайдасы мен зиянын жазыңыз
Қағазды екі бағанға бөліңіз де, темекі тартудың өзіңіз білетін пайдасы мен зиянды жақтарын жазып шығыңыз. Бұл тәсілдің пайдасы бар. Өйткені сізге темекі қорабының сыртында жазылған ақпарат пен қорқынышты сурет те соншалықты әсер етпеуі мүмкін. Әсер етсе де, оны тез ұмытып кетесіз. Ал қағазға өз қолыңызбен жазып шықсаңыз, темекіден сізге қандай зиян келіп жатқанын түсінесіз, көзіңізді анық жеткізесіз. Бұл нәрсе санаңызда жатталып қалады. Темекінің әр талын шеккен сайын миыңыз сол туралы сигнал береді. Тіпті, темекіге деген жиіркеніш пайда болады.
4. Қарапайым нәрседен жәрдем сұраңыз
«Темекі шекпеймін», «шекпеуім керек» деп жата берсеңіз, соңында темекіні қалай шегіп қойғаныңызды байқамай қалуыңыз мүмкін. Темекі есіңізге түскенде басқа нәрсемен айналысыңыз. Музыка тыңдаңыз. Кітап оқыңыз. Душқа түсіп, киімдеріңізді жуыңыз. Осы сияқты қарапайым нәрселер арқылы темекі туралы ойды ұмытып, көңіліңізді басқа жаққа аударып жіберіңіз. Өйткені тәуелділік санамен, мимен тығыз байланысты.
5. Өзіңізді жазғырмаңыз
Осы жағдайдан кейін де темекі шегіп қойсаңыз, қайғы-мұңға салынып, өзіңізді жазғырмаңыз. Темекімен күресуді қайтадан бастап көріңіз. Өйткені сіз темекіні біраз жылдан бері шегесіз. Ол сізге әдет болып жабысты. Сондықтан одан бірден арылу мүмкін емес. Бұл — ұзақ процесс. Оған уақыт пен күш жұмсауыңыз керек.
Темекіні қалай оңай тастауға болады?
Мойындайық (мойындадық): адамға темекі шегуден бас тарту қиын. Бірақ, бұл зиянды әдеттен арылуға мүмкіндік бар. Бүгін біз кейбір ережелерді сақтай отырып, никотиннің шылым шегушінің ағзасына кері әсерін азайтуға және обырдың даму қаупін төмендетуге болатынын алға тартып сөз қозғағымыз келіп отыр.
Бақыт Түменова, дәрігер, «Аман-саулық» ҚҚ президенті, және қоғамдық денсаулық сақтау мәселелері бойынша сарапшысы, темекіге қарсы күрес- бұл ерік-жігер мен адамның қалауы. Мұнда ешқандай тыйымдар болмауы қажет, қойылған міндетті шешуге көмектесетін барлық мүмкін нұсқаларды пайдалану керек.
«Соңғы уақытта әлем қатты өзгерді, ескі консервативті тәсілдер өзін-өзі жойды, бүгінгі таңда зиянды әдеттен бас тарту үшін оған зияны төмен балама қолдануды ұсынатын зиянды төмендету тұжырымдамасы жұмыс істейді»,- деп толықтырды Бақыт Түменова.
Темекі шегудің зиянын азайтудың 7 әдісін қарастырайық
1, Оянғаннан кейін бірден темекі шегуге болмайды Таңертең оянған адамдар ең алдымен темекі шегеді, оларда ұйқыдан кейін кем дегенде бір сағаттан кейін шылым шегетіндерге қарағанда өкпе обырын дамыту қаупі бар.Пенсильвания штатының медициналық колледжінің ғалымдары жүргізген ғылыми эксперимент көрсеткендей, темекі шегетін адамның бір сағат ішінде темекі шегуден бас тартқандармен салыстырғанда обыр дамуының жоғары қаупі екі есеге артып отырғандығын көрсетті.
2, Аш қарынға темекі шегуге болмайды Никотин асқазан шырынын өндіруді күшейтеді, ол қорытуға арналған өнімдер болмаған кезде асқазан мен ішектің шырышты қабығын бұзады. Бұл қышқыл балансының бұзылуымен, гастрит, асқазан жарасы және 12 ұлтабар жарасының дамумен байланысты.
3, Көп су ішу Күні бойы көп су ішу. Бұл бүйректің жұмысын ынталандыруға мүмкіндік береді, уыттарды ағзадан тез шығаруға және несептегі никотин концентрациясының ұлғаюынан аулақ болуға мүмкіндік береді.
4, Аш асқазанға темекі шегуге болмайды Никотин сілекейде ериді және асқазанға түсіп, оның шырышты қабығын тітіркендіреді, асқазан сөлінің көп бөлінуіне және қышқылдықтың жоғарылауына ықпал етеді, бұл гастрит, ойық жара, колит немесе іш қату қаупін тудырады.
5, Спортпен жүйелі айналысуАуыр дене күші темекі шегушілер үшін қауіпті: ол жүрек жұмысын тездетеді, ал никотин артерияны тарылтып, қанның жүректен кетуіне кедергі жасайды.
6, Таза ауада көбірек серуендеу Саябақта жылдам қарқынмен серуендеу өкпеде жақсы газ алмасуға мүмкіндік береді, соның арқасында олардың ішінен ӨСОА (өкпенің созылмалы обструктивті ауруы) тудыруға қабілетті улы заттар шығарылады.
7, Темекіні қыздырудың электрондық жүйелеріне өту
Егер никотиннен мүлдем бас тарту қиынға соқса, электрондық темекі немесе темекіні қыздыру жүйесі сияқты түтінсіз баламаларды пайдаланыңыз.
Темекіні электронды қыздыру жүйесі арқылы пайдалану кәдімгі темекімен салыстырғанда қаншалықты зияны төмен?
Ғалымдар олардың темекіден 95%-ға зияны аз екенін айтады. Темекінің барлық зияны кептірілген темекі жапырағының жоғары температурада жанатын өнімдерінен жұтылатын түтіннен болады. Түтін — бұл жану өнімдерінің бөлшектері және өкпеге түсетін ыстық улы газдар. Темекіні жылыту жүйелері түтін шығармайды, өйткені оларда жану процесі жүрмейді. Осылайша, оның басты айырмашылығы жану процесінде болып табылады, ол мүлдем басқа физикалық, химиялық және биологиялық әсерлер береді.
«Зияны төмен балама ұсына отырып, біз өмір сүру сапасын жақсарта отырып,әрбір адамның таңдау құқығын құрметтейміз», — деп толықтырды Бақыт Түменова.
