Электронды шылымның шырғалаңы

«Ұрпақ саулығы – ұлт саулығы» дейміз. Алайда жылдар жылжыған сайын жас ұрпақтың денсаулығына жауығатын қатерлі заттардың қатары көбейіп барады. Абыройдан айыратын алкоголь мен естен тандыратын есірткіден арыла алмай жүргенде ұрпақ санасын улайтын тағы бір тұйыққа тап болдық. Мерейімізді өсіре ме деп жүрген мектеп оқушыларының ендігі ермегі – электронды шылым.

«Әкел, бір тартып көрейінші. Уау, қаншаға сатып алдың?». Әдетте, жас­тар арасындағы электронды темекіге деген құмарлық осылай басталады. Қатарластарына қызығады. Өкініштісі сол, жастық шақта жұққан жаман әдет кәріліктің ауылына қадам басқанға дейін қалмайды. Жөн сұрасаң, жөтеліп отырғаны…

Бу һәм у

«Соверенді» сорғанша, соны қолдансын! Иә, электронды шылымның зияны аз деп түсінетін үлкендер бар. «Тәйт» демеген соң бозбалалар былай тұрсын, мектеп табалдырығында жүрген кішкентай қыздар да дәмін татуға асық. Иісі де әтір сияқты баурап алады емес пе? Сорған сайын сорлап жатқанын қайдан білсін?

«Электронды темекі мен айкостың шылымға қарағанда зияны аз» деген пікірдің жансақ екенін арнайы зерттеулер дәлелдеп берді. Осы ретте Денсаулық сақтау министрлігі Қоғамдық денсаулық сақтау ұлттық орталығы Қоғамдық денсаулықты нығайту орталығы басшысы Салтанат Назароваға хабарласқан едік.

– Электронды темекінің құрамына манго, жеміс-жидек, крем сияқты заттар қосылатындықтан жастарды тез баурап алады. Шын мәнінде, көбінде никотин бар. Шылымнан шығатын аэрозольдың құрамында никотин, канцерогенді химикаттар, ұшпа органикалық қосылыстар, өкпе ауруымен байланысты хош иістер, никель, қалайы және қорғасын сияқты ауыр металдар болуы мүмкін. Вейптің қаптамасындағы никотин жоқ деген жазуға бейқам қарауға болмас. АҚШ-та жүргізілген зерттеу сол елде сатылатын вейптерің 99 пайызында никотин бар екенін көрсетті.

Темекі шегуге арналған сұйықтықтың температурасы жоғарылаған кезде бу шы­ғаруға арналған қыздыратын құрылғы ерін мен ауыз қуысының шырышты қабы­ғын, сондай-ақ тыныс алу жолдарын күй­діреді. Темекі сұйықтығының құрамына кіретін диацетил тыныс алу жолдарының шырышты қабығын зақымдайды, оның салдары тыныс алуды тарылтатын бронхит болуы мүмкін.

Никотин қатты тәуелді етіп, жас­өспі­рім­дердің миының дамуына зиян кел­тіреді десек, артық айтқанымыз емес. Мидың назар аударуға, оқуға, көңіл күйге жауап бере­тін бөлігі зақымдалады, – дейді Салтанат Назарова.

Маманның сөзіне сүйенсек, 2019 жылдан бастап әлемде EVALI деп аталатын өкпе аурулары көбейіп жатқан көрінеді. EVALI – электронды темекі немесе вейптің әсерінен болатын өкпенің зақымдануы. Бастапқыда ол VAPI (вейпингпен байланысты өкпе ауруы) ретінде танымал еді. АҚШ-тың денсаулық сақтау өкілдері мен ғалымдары аурулардың негізгі себебін Е дәрумені ацетатымен (кейбір электронды темекілердің құрамдас бөлігі) байланыс­тырады. Е дәрумені ацетатынан бөлек, буға айналатын сұйықтықта ықтимал себептер ретінде қарастырылатын көптеген зат пен өнім көздері бар екенін де естен шығармаған жөн.

«Айколар» айкос шеге ме?

Қоғамдық денсаулық сақтау ұлттық орталығы мамандары ұйымдастырған ­жас­­өспірімдер арасындағы сауалдама­лар­ға көз жүгіртсек, электронды темекі ең ­көп қолданылатын жаңа темекі өнімде­рінің бірі көрінеді. 11-15 жастағы бала­ларға жүргізілген «Мектеп жасындағы бала­лар­дың денсаулығына қатысты мінез-құл­қы» зерттеуі көрсеткендей, электронды темекіні тұтынушы оқушылар саны (соңғы 30 күнде тұтынған) олар есейген сайын артып келе жатқанын айқындап берді. Әсіресе ұлдардың үлесі басым. Сонымен, соңғы 30 күнде кем дегенде 1-2 күн ішінде электронды темекі тұтынудың таралуы ұлдар арасында 11 жастан бастап 15 жасқа дейін 3,5 есеге, ал қыздар арасында 11 жас­тан 15 жасқа дейін екі есеге артады екен. 15 жастағы ұлдардың 14 пайы­зы және қыздардың 6 пайызы вейптерді қолданып көрген.

Сауалдама нәтижесінде электронды темекіні қолданудың негізгі себептері анық­талды. Сауалдамаға қатысушылардың 75,6% пайызы хош иістерді ұнатса, 72,7 пайызы темекімен салыстырғанда зиянды емес деп есептейтін көрінеді.

Бойжеткендер арасында электронды темекі сәнге айналып бара жатқаны жасырын емес. Тіпті қыздар бір-бірінің туған күніне вейп сыйлайтын «дәстүр» пайда болыпты. Әсем безендіріліп, кішкен­тай құтыға, қорапшаға толтырылған бұл өнімдер әлдебір инновация, сәнді тауар ретінде көздің жауын алады. Мәселен, вейптерде батарея заряды, картридждегі өнімі қанша қалғанын көрсететін индикатор-лампа қарастырылған. Сәйкесінше жастар оны девайс, гаджет деп таниды.

Жалпы, IQOS-тегідей темекіні қызды­ратын немесе темекісі картриджге сығым­далған электронды темекілерді балаларға сатуға біраздан тыйым салынған. Снюс секілді шайналатын темекі де, насыбай да тыйымға ілікті. Ал вейптер және оны толтырғыштар заңның олқылығын пай­даланып нарыққа жол тартты. Ол қан­дай олқылық? 2009 жылы қабылданған қолданыстағы «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» кодекс тек темекі (табак) жапырағынан дайындалатын өнімдерді ғана реттейді. «Темекі бұйымдары – шегу, сору, шайнау немесе иіскеу үшін пайдалануға дайын­далған шикізат материалы ретінде толық немесе ішінара темекі жапырағынан жасалған өнімдер» делінген онда.

Ал жастар буландыратынына қарап, «парилка» деп атайтын вейптерде темекі-табак жоқ, ол синтетикалық никотин­мен (СН) толтырылады. Ұлттық заңнамада СН туралы ештеңе айтылмаған. Дәл осы кемшілікті «никпэк» сатушылар да өз пайдасына жаратады. Никпэк дегеніміз – снюстың орнын басқан, темекісі жоқ елітуші қоспалардан тұратын фильтр-пакет.

Соңғы уақытта ТМД көлемінде, соның ішінде Қазақстанда жастардың вейп пен никпэктен зардап шегіп, улану деректері кездеседі. Кейбір вейптер көп рет соруға арналған. Бұлардың барлығы бекітілген мемлекеттік стандартсыз, бақылаусыз жа­са­латындықтан, онда нақты қанша никотин бары беймәлім. Мәселен, бір дана шылымда орташа есеппен 1-2 миллиграмм никотин болса, бір никпэкте оның көлемі ондаған есе асып түсуі мүмкін.

Жарнамасы жер жарады

– Темекі індеті – халықтың денсау­лығына қауіп төндіретін ең ауыр кесел­дің бірі. Жыл сайын темекі зиянынан 8 млн-нан астам адамның өмірі қиылады. Олардың 7 млн-нан астамы – темекі шегу­шілер мен бұрын темекі тұтынғандар, 1,2 миллионға жуығы – темекі шекпейтін, бірақ темекі түтінінің әсеріне ұшырағандар.

Мәселені түбегейлі шешудің жолдарын қарастыру маңызды. Темекі өндіру компанияларының белсенді жарнама жұ­мысы және темекі бағасының төмен болуы алаңдатады. Жасөспірімдер мен жастар арасында темекі шегудің алдын алу жұмыстары мықтап қолға алынуға тиіс, – дейді С.Назарова.

Бұған дейін «Темекі түтінінен азат Қазақстан үшін» ұлттық коалициясының көшбасшысы Жәмила Садықова электронды шылымның акцизін қымбаттатуды ұсынған болатын.

– Қыздырылатын темекінің әр данасына акциз енгізуден бөлек Сауд Арабиясы мен Біріккен Араб Әмірліктерінің жақсы тәжірибесі бар – электронды шылым құрыл­ғысының құнынан 50 пайыз алым төленеді. Мысалы, бір рет қолдануға ар­налған электронды шылымның бағасы 2 мың теңге болса, акцизі мың теңге болады. Соның есебінен құны 3-3,5 мың теңгеге қымбаттайды. Біз де осындай акциз енгізсек, электронды шылымның қол­данысын шектеп, сол шектеулі сауданың өзінен жақсы табыс көруге мүмкіндік аламыз. Яғни ондай саясаттан мемлекет ұтады. Украинада электронды шылым ак­цизінен жыл сайын 200 млрд теңгедей кіріс түсіп отырған. Біз жыл сайын 80 млрд теңге кіріс кіргізе аламыз. Бұдан тек табак индустриясы ғана зардап шегеді.

Әзірге вейптердің айналымына ты­йым салынбағандықтан, тек депутат­тар­дың ұсынысы күйінде қалып келе жат­қандықтан, бұл нарықтан салық өндіру керек. Яғни нарықта бар кезінде жақсы са­лық өндіріп қалу қажет. Ол бюджеттің кірі­сіне түседі. «Түтінсіз» шылымға тыйым 2020 жылы салынды. Екі айдың ішінде тыйым күшіне енді де, нарық одан ауыр зар­дап шеккен жоқ. Қазір сол кезде елге кіргізіліп үлгерген қалдығы сатылып жатыр. Кейін мүлде нарықтан жоғалады. Денсаулық сақтау министрлігі қолдаса, вейптердің сатылымына да бір жылдың ішінде тыйым орнатуға болады, – дейді Ж.Садықова.

Шетелдегі ахуал

Өткен ғасырда Батыста ерлердің көбі трубка мен сигара тартып, шылымға сұ­раныс аз болыпты. Содан АҚШ заңының олқылығын пайдаланған American Tobacco қожайыны Джеймс Дьюк басқа бағытты тапты. Темекіні әйелдер мен балаларға жарнамалай бастады. Сөйтіп, дегеніне жетті. Нәзік болмыс иелері көкшіл түтін­ді түйдек-түйдек бұрқыратуды ерлер­мен тең болудың, ал жасөспірімдер ересек кө­рінудің нышаны деп қабылдады. Бұл әлемде ауыр дерттің белең алуына соқтырды. «Тарих қайталанып жатыр», дейді сарапшылар. Жарнама арқылы әйелдер мен жастар арасында электронды темекі шегу өркен жайды.

Жалпы, синтетикалық індеттен дамыған елдер қатты зардап шегеді. Вейпингтің кең таралуы АҚШ-та адамдардың өкпе­сінің зақымдалуына және өліміне әке­ліп соқтырды. Коронавирус пандемиясы бас­талғанға дейін Америка Құрама Штат­тарында вейп пайдаланғандардың «өкпенің ауыр кеселіне» шалдығуының 2 500-ден астам оқиғасы тіркелді. 50 адам қайтыс болған. Осыған орай Американың бұрынғы президенті Дональд Трамп бұл өнімді шектеуді тапсырған. Нью-Йорк штаты 2019 жылдың қыркүйегінде бірінші болып, электронды темекілерге тыйым салды.

2020 жылдың басында бүкіл АҚШ-та электронды темекілерге арналған жұпар толтырғыштары бар картридждердің көп түрін сатуға тыйым салынды. Шектеу жастар көп тұтынатын жалбыз, жеміс-жидек, кәмпит дәміне ие сұйықтықтарды қамтыды. Тек сұранысы шамалы темекі және ментол иісі шығатын толтырғыштар нарықта қалды.

Ал Мексикада ел президенті элек­тронды темекі сатуға тыйым салатын қау­лыға қол қойды. Темекіге қарсы күрес туралы жалпы заңдағы жаңа реттеу аясын­да жаңа буын темекі өнімдері саналатын электронды темекілерді бүкіл елде та­ра­туға және сатуға шектеу қойылған.

Электронды темекінің кесірінен темір тордың ар жағына тоғытылған әлемге танымал баскетболшы Бриттни Грайнердің оқиғасы ел аузында жүр. Ол биыл ақпанда Мәскеу әуежайында кеден тексерісі ке­зінде ұсталған еді. Кеденшілер жүгінен Ресейде тыйым салынған наша майы бар вейп құтыны тапқан. Оқиғадан кейін АҚШ мемлекеттік департаменті мен көп­теген америкалық жұлдыз Кремльді Грай­нерді босатуға шақырған. Бірақ сот оны кінәлі деп танып, 9 жылға бас бостан­дығынан айырды. Бұған қоса 1 миллион рубль айыппұл салынды. Б.Грайнер АҚШ құрамасы сапында екі дүркін Олимпиада чемпионы атанған болатын. Екі дүркін әлем чемпионы деген атағы да бар.

«Ұрпақ саулығы – ұлт саулығы» дейміз. Алайда жылдар жылжыған сайын жас ұрпақтың денсаулығына жауығатын қатерлі заттардың қатары көбейіп барады.

Бұлай деп білім ошақтарының басшылары да, қоғам белсенділері де, дәрігерлер қауымы да дабыл қағып жатыр. «Жау жағадан алғанда, бөрі етектен тартатыны» рас екен. Жаһан жұрты «жа­ман тұмаумен» жанталасып жат­қанда жас ұрпақ жағымсыз әдет­ке әуестеніп, әлеуметті әлекке салды. «Қараусыз қалған мал – қасқырдың олжасы» демекші, ел ертеңін қатерлі дерттен қор­ғай­мыз деп жүргенде бар бәленің бас­тауы саналатын «Дайрабайдың көк сиырынан» көз жазып қалған екенбіз. «Қой терісін жамылған қасқырдай» кейіп танытып, шы­лымның вейп дейтін электронды түрі пайда болды. «Жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шық­ты» дегеніңіз осы. Әсілінде, көк сиыр да, көк түтін де емес, құ­рамында түрлі химиялық қоспасы бар будың уын жұтып жатыр жас­тарымыз. «Есесіне, құрамында никотин жоқ» деп ақталады у ұрт­тап жатқандарын ұмытып. Расы­мен, солай ма? Мәселен, был­тыр Мемлекет басшысы Қа­сым-Жомарт Тоқаев «Халық денсаулығы және денсаулық сақ­тау жүйесі туралы» кодекске қол қойған болатын.

«Кодекстің 110-бабында 248-тар­мақ бар. Онда «Темекі бұйымдары – шегу, сору, шайнау, иіскеу немесе тұтынудың өзге де тәсілдері үшін, оның ішінде темекіні қыздыруға арналған жүйенің немесе кез келген өзге де аспаптың көмегімен пай­да­ланатындай етіп дайындалған шикі­зат ретінде темекі жапырағынан және (немесе) темекі өсімдігінің бас­­қа да бөліктерінен толық немесе ішінара жасалған өнімдер», деп ай­қын жазылған. Вейп дегеніңіз – «кез келген өзге аспап». Ендеше, вейп те қоғамдық орындарда ашықтан-ашық ұсынылмауға, пайдаланылмауға және сатылмауға тиіс. Анығында олай болмай тұр. Жасөспірімдер арасында вейп эпидемиясы белең алып барады», деп ашынады Nur Otan партиясы­ның қоғамдық кеңесінде сөз сөйле­ген «Темекі түтінінен азат Қазақстан үшін» ұлттық қозғалысының жетек­шісі Жәмилә Садықова.

Оның айтуынша, аталған Кодекс­тің 261-тармағында тұтыну­дың элек­т­ронды жүйелері ретінде құра­мын­да никотин бар немесе жоқ сұйық­тықты құрылғылар айқындал­ған. Себебі вейпке никотинді қалауы­ңыз бо­йынша қостырып алуыңызға болады. Мәселен, бала вейп сатушыға келіп, «маған 10 миллилитр никотин құйып беріңізші», дейді. Сатушы сұрағанын құйып береді. Ұлттық қозғалыстың же­тек­шісі осы мәселені барынша назар­ға алу керегін айтып, дабыл қағып отыр.

«Балалар вейп сатылатын дүкен­дер­ге келіп, шылымның бұл түрін, оның сұйықтығын емін-еркін сатып алып жатыр. Оны түрлі пабликтерден көріп жүрміз. Вейпті әдетте «флешка», «фломастер» деп атап жатады. Оның негізгі құрамы – пропиленгли­коль. Бұл заттың құрамында никотин бар. Тиісінше, мұны біз темекі өні­мі деп ашық айта аламыз. Бүгінде осы өнімнің отаны саналатын Сан-Фран­циско округінің өзі (АҚШ) мұн­дай сұйық­тықтардан бас тартып отыр. Кері­сінше, қазақстандық жасөс­пі­рім­дер­дің, әсіресе мектеп оқушы­лары­ның арасында бұл өнім кең тарап ба­рады. Оларды вейптің түрлі хошиіс­тен­діргіштері, шайырдың, маракуйя, ман­го сынды жемістердің дәмі қы­зық­ты­рады. Бір сөзбен айтқанда, вейп шегу сәнге айналды», дейді қоғам бел­сендісі, кәсіпкер Қайрат Құдайберген.

Өкініштісі, өнімнің осы түрін онлайн саудалаушылар көп. Дүкенде ашық сатылып жатқан соң, онлайн сауданың өрісі тіпті кеңейді. Қызыл­ды-жасылды жарнамасы көзді арбайды. «Әй дейтін әже, қой дейтін қожа» жоқ. Мәселен, Instagram әлеуметтік желісінде вейп сатумен айналыса­тын­дардың (Elf bar мен Elf shop) көптеп кездесетініне көзіміз жетті. «Бақсақ бақа екен» демекші, онлайн сауда Қазақстанның кез келген қаласында бар деуге де болады. Құны 2 200 теңгеден басталады. Тапсырыс берушіге тегін жеткізу қызметі де қарас­тырылған. Яғни үйден аттап шық­пай-ақ құмарыңызды қандырып, көңіл хошыңызды келтіре аласыз. Көп­тің көзіне түскісі келе бермейтін жасөс­пірімдерге де керегі осы емес пе?

Оқушыларға орынсыз айып тағып жатқан жоқпыз. Бірқатар білім оша­ғындағы мектеп басшыларымен де сөйлестік. Мәселен, Нұр-Сұлтан қаласындағы №90 гимназияның директоры Аятжан Ахметжан жаман әдетке ұлдар да, қыздар үйір екенін айтады. Ал баланың әуестігі бай­қал­ған кезде мектеп басшылығы мен ұс­таздар қауымы оқушының ата-анасын шақырып, түсіндіру жұмыстарын қолға алады. «Денсаулыққа зиян кел­тіретін заттар туралы түсіндіру іс-шара­лары үздіксіз ұйымдастырылады. Әрине, вейпті зиянсыз деп айтатындар да бар. Өз басым бұған сенбей­мін. Зиянсыз шылым болушы ма еді? Сондықтан бұл бұйымдарды оқушы­ларға сатуға қарсымын. Қандай да бір шектеу деген болу керек», дейді гим­назия директоры.

А.Ахметжанның бұл сөзін елор­дадағы №78 мектеп-гимназияның директоры Жанар Жұмабекова да растап отыр. «Вейп деп жүрген электронды шылымға 7-9-сынып арасындағы оқу­шылар әуес. Мектеп қабырғасында оқу­шыларға нашақорлықтың, электронды шылымның адам ағзасына зия­ны жөнінде көп айтамыз. Медицина саласының мамандары келіп, ар­найы дәріс өткізеді. Тақырыпқа қа­тыс­ты бейнероликтер көрсетіледі. Сы­нып сағаттары ұйымдастырылады. Әри­не, баланың денсаулығына мұға­лім­дермен қатар ата-аналар да ай­рықша мән беруге тиіс. Себебі ұс­таз бен ата-ананың алдында ортақ мақ­сат тұр. Бұл – жасөспірімді жаман әдет­тен аулақ ұстау», дейді мектеп-гимна­зияның директоры.

Сонымен, өскелең ұрпақ неліктен санаға салмақ түсіруге құмар? Бұл сұрақтың жауабын іздеп психолог мамандардың пікіріне құлақ түріп көрдік. «Ересектерге еліктеп шылым шеккен жасөспірімдер бұрын да болған, қазір де бар. Бұл үрдіс әсіресе 14-16 жас аралығындағы өтпелі кезеңде көптеп кездеседі. Алайда вейп сынды әртүрлі электронды шылымдар балалардың қызығушылығын екі есе арттырды. Әлеуметтік желідегі жарнамаларды, вейпке қатысты қызықты оқиғаларды көрген сайын, жаман әдет жас ұрпақтың санасына сыналап ене бастады. Ақыр соңында балалар «мың рет естігенше, бір рет көр» деп вейптің дәмін татып көруге асығады. Жасөспірімдердің өсу, қалыптасу кезеңінде олар үшін ата-ананың, ұстаздың айтқан ақылынан гөрі, айналасындағы құрбы-құрдас­тары­­ның пікірі маңызды. Бұл жас­тағы балалардың психологиялық ерек­шелігі де осы. Олар ең алды­мен көп­­тен қалмауға, топтан бөлін­беу­ге ты­­­ры­­сады. Психологияда бұл үр­діс кон­­­формизм деп аталады. Жас бала үшін құрдастарынан алшақ­тап, «ала қарға» атанудан жаманы жоқ. Бір сөзбен айтқанда, бұл – топ­тық сана­ның ықпалы», дейді Ы.Ал­тын­­сарин атындағы Ұлттық білім ака­де­­мия­­сының ғылыми қызмет­кері, PhD док­торы, психолог Балабек Сақтағанов.

Оның айтуынша, балалар ең алдымен ересек адам ретінде көрінгісі келеді. Оларға неғұрлым «шекпе, жолама» деген сайын, соғұрлым қызы­ғу­шылығы арта түседі. Алайда бұған қарап шылым шеккен барлық бала ғұмыр бойы соның соңында кетеді деуге тағы болмайды. Ес кірген кезде еліктеу де сап тыйылады. Десе де «баланы жастан» деп, жаман әдеттің алдын алған дұрыс.

Ал psyhelp.kz онлайн порталының маманы, ғылым магистрі, психолог Индира Әшімхан электронды шылым қазіргі заманның сәні екенін айтады. «Жастар еліктеу мен солықтауға бейім келеді. Өзін «дәлелдеуге», «ерекшелеуге» асығатын жасөспірім осындай ең жеңіл жолды таңдап, іштей бір жетістікке жетеді. Сән, тренд деген бар. Ол – түрлі жарнамалар арқылы бейсаналы түрде жүріп жататын процестер. Оның артында үлкен бизнес жатыр. Өкінішке қарай, жастар мұны түсінбейді», дейді психолог маман. Оның айтуынша, ата-ана баласымен жай ғана әңгімелесу арқылы шылымның барлық зиянды жақтарын түсіндіру қажет. Өзін үлгі етіп, баламен сенімділік қарым-қатынас орнатқаны жөн.

Жастардың электронды шылымға еліктеу себебін түсінген секілдіміз. Енді оның салдары, зияны қандай? «Электронды шылым ең алдымен ауыз қуысына әсер етеді. Соның кесі­рі­нен патогенді флора, түрлі саңы­­рау­құлақтар өсіп шығады. Бұдан соң бу адам ағзасындағы тыныс алу жол­дарын зақымдайды. Шырышты қабат­тар қабынып, жедел респираторлы аурулар пайда болады. Әрине, ауру белгілері бірден байқала қоймайды. Белгілі мерзім өткеннен кейін көктем, күз маусымдарында шылымға әуес адамдарда бронхит асқынады. Оған шылым­ның құрамындағы түрлі хи­мия­­лық заттың әсерінен бронх демік­­песі, аллергия сынды түрлі ауру қосы­лады. Себебі никотин мөлшері аз бол­ғанымен, оның орнын хошиіс­тен­дір­гіш­тер, майлар толтырып тұрғанын ес­керу қажет», дейді резидент-пульмонолог Жарқын Нұрышев.

Жастар мұның барлығын жақсы біледі. Біле тұра ағат қадам жасайды. Әрине, еліміздегі алкогольден, шылымнан бас тартқан тұтас ауылдар туралы естиміз. Ауылдың аясында қалып қоймай, осы үрдісті ұлт болып, мемлекет болып қостап әкететін кез келген секілді. Алайда оның «ауылы әлі алыста». Мәселен, FinReview.info сарапшылары Қазақстанда отандық бюджеттің қоржынын қампайтып отырған шетелдік 30 ірі компания барын айтады. Былтыр ел бюджеті 6,4 трлн теңгегеден аса сомаға толыққан болса, салықтық түсімдердің үштен бірі осы 30 шетелдік компанияға тиесі­лі. Мұны неге айтып отырмыз? Төлем­дердің көш басында 1,6 трлн теңге салық төлеген мұнай-газ секторы тұр­ған болса, одан кейінгі орынға теме­кі өндірісі жайғасқан. «Джей Ти Ай Қазақстан», «Филип Моррис Қазақ­стан» және «Бритиш Американ Тобак­ко Қазақстан Трейдинг» сынды үш ком­пания бюджетке азды-көпті 240,2 млрд теңге салық төледі. Темекі өнім­дері­нен түсетін салықтың көптігі сонша, тіпті металлургия саласын басып озды. Металлургтер бюджетке небәрі 161,5 млрд теңге салық аударған екен.

Шылымның ел экономикасына тигізер пайдасы мен оны шегетін адам­дар­дың шығынын осыдан-ақ аңғара бері­ңіз. Соған қарамастан салы­мыз суға кетпейтін секілді. Норматив­тік-құ­­қықтық актілердің жобаларын мем­ле­­­кеттік және жергілікті атқарушы ор­­ган­­дарда мақұлдау сәтіне дейін олар­­­­ды талқылау алаңы ретінде құрыл­ған «Ашық НҚА» порталында «Құ­ра­мын­­да никотин бар өнімге қойы­ла­тын та­лап­тардың» техникалық регла­менті тал­қыланып жатыр. Бұл құжат­та ең алдымен ашық үлгідегі элект­рон­ды тұ­тыну жүйел­ерін, ашық үлгі­дегі ни­ко­­тин­ді, сон­дай-ақ нико­тин­сіз сұ­йық­­тық­тар­ды жет­кізудің элект­рон­ды жү­­йе­леріне құю­ға арналған ауыс­па­лы кон­­тей­нер­лер мен ыдыстарды Қазақ­стан нарығына шығаруға жол бермеуге қатысты бас­тама көтерілді. Сон­дай-ақ аталған тех­­ни­калық регламентте бір рет пай­дала­ны­латын электрондық тұтыну жүйе­лерін (бір рет пайдаланылатын элек­трондық шылымдарды) Қазақ­­стан­ның нарығына шығаруға жол бер­меу мәселесі де көтерілуде. Құжат биыл­ғы 15 қазанға дейін талқыланады.­

Бұл қадам ең алдымен оқушылар­ды, жасөспірімдерді жаман әдет­тен арылту мақсатында жасалып отыр­ға­ны анық. Бүгінде әлемдегі 25 мемлекетте вейпті сатуға заңмен ты­йым салынған. Қазақстан бұл қатарға қайтсе де қосылуы керек.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйы­мының мәліметінше, Жер шарында 1 млрд-тан астам адам шылым шегеді. Те­мекі тұтынушылар жылына 5,7 млрд дана табак өнімдерін пайдаланып, 1 млн тонна тұқыл тастайтын көрінеді. Бейресми мәлімет бойынша әлемде 40 миллиондай адам электронды темекі тартады. Жер шарында өмір сүріп жатқан адамдардың 90 пайызы күйзелістен құтылу үшін темекіге жүгінеді екен. Ал сіз электронды темекі тартасыз ба?